Starożytny komputer - zagadka mechanizmu z Antykithiry

W kwietniu 1900 roku statek poławiaczy gąbek zatrzymał się w pobliżu greckiej wyspy Antykithira. W oczekiwaniu na sprzyjający wiatr, ekipa nurków zdecydowała się zejść pod wodę. Jeden z nurków, Elias Stadiatis natknął się na głębokości 45 metrów na wrak starożytnego statku handlowego. Z wraku wydobyto m.in. posągi z marmuru, szklane naczynia czy ozdoby. Początkowo nikt nie zwracał większej uwagi na bryłę skorodowanego brązu.

Obiekt ten trafił do magazynu w ateńskim muzeum i dopiero 17 maja 1902 roku archeolog Valerios Stais odkrył zębate koło widoczne na przedniej części bryły. Okazało się, że jest to składnik większego mechanizmu, rozbitego podczas wyciągania na 3 duże części oraz kilkadziesiąt mniejszych fragmentów. Wedle ówczesnej wiedzy, starożytni ludzie nie byli w stanie budować takich urządzeń, więc uznano, że mechanizm jest średniowiecznym zegarem, który przypadkowo spadł na starożytny wrak.


Pierwszym naukowcem, który dokładnie zbadał mechanizm był Derek Price, fizyk i historyk nauki z Uniwersytetu Yale. W 1974 roku opublikował wyniki swoich ponad 20-letnich badań, w trakcie których m.in. prześwietlał wyłowione fragmenty promieniami Rentgena. Badając właściwości urządzenia oraz znajdujące się na nim niektóre napisy ustalił, że mechanizm pochodzi z I w. p.n.e. Urządzenie było zaskakująco małych rozmiarów: 33 cm wysokości, 17 cm szerokości oraz 9 cm głębokości. Mechanizm składał się z systemu 37 kół zębatych z brązu, napędzanych za pomocą korby i poruszających kilkoma wskazówkami. Derek Price określił cały mechanizm jako komputer, który służył starożytnym Grekom do określania pozycji Słońca i Księżyca.


Kolejne badania przeprowadził zespół badaczy pod kierunkiem Mike’a Edmundsa oraz Tony’ego Freetha z Uniwersytetu w Cardiff. Przy użyciu programów komputerowych dokonali nowych odkryć. Badacze zdołali odczytać większość pokrywających urządzenie napisów – niektóre z nich miały zaledwie 1 milimetr wysokości. Na podstawie napisów ustalono, że mechanizm jest o 100 lat starszy niż pierwotnie sądzono i pochodzi z II w. p.n.e. Dzięki badaniom udało się odtworzyć budowę mechanizmu, a nawet zbudować jego działające repliki. Wyniki badań dotyczących funkcji mechanizmu w listopadzie 2006 roku opublikował magazyn Nature.


Badania wykazały, że urządzenie potrafiło określać pozycje Słońca, Księżyca oraz 5 planet - Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza oraz Saturna. Okazało się również, że mechanizm ukazywał fazy Księżyca, a tarcze z tyłu urządzenia pozwalały przewidywać zaćmienia Słońca oraz Księżyca. Inne tarcze pozwalały synchronizować kalendarz słoneczny z księżycowym, a mechanizm odtwarzał nawet takie szczegóły, jak nierównomierny ruch Księżyca na niebie. Starożytny komputer pozwalał też przewidywać momenty wschodów oraz zachodów ważniejszych gwiazd i gwiazdozbiorów. Mechanizm uwzględniał w swoich obliczeniach lata przestępne oraz to, że obiekty w kosmosie poruszają się po orbitach eliptycznych.


Poziom zaawansowania mechanizmu z Antykithiry wprawił naukowców w zdumienie. Do tej pory nie przypuszczano, że starożytni ludzie byli w stanie konstruować tak skomplikowane mechanizmy. Co ciekawe, urządzenia o podobnym stopniu precyzji i złożoności pojawiły się dopiero na początku XVIII wieku, w postaci zegarów oraz przenośnych planetariów.

Mechanizm z Antykithiry najczęściej nazywany jest starożytnym komputerem, złożonym kalendarzem lub kalkulatorem, jednak jego niewielki rozmiar sprawia, że często określa się go także jako starożytny laptop. Pozostaje zatem pytanie o to, kto właściwie skonstruował to arcydzieło mechaniki.


Wg badaczy mechanizm pochodzi najprawdopodobniej z II w. p.n.e, choć spekuluje się, że mógł zostać zbudowany w III w. p.n.e. Najczęściej uznaje się, że urządzenie pochodzi z wyspy Rodos, z której miał wypłynąć rzymski statek. Przy budowie mechanizmu zastosowano teorie słynnego astronoma Hipparcha, który w II w. p.n.e. zamieszkiwał Rodos. Z kolei Cyceron wspominał, że jego nauczyciel Posejdonios z Rodos na przełomie II i I w. p.n.e. zbudował urządzenie, które pokazywało ruch Słońca, Księżyca oraz planet. Zgodnie z najnowszymi badaniami prowadzonymi przez historyka Christiana Carmana oraz fizyka Jamesa Evansa, kalendarz mechanizmu rozpoczyna się w 205 r. p.n.e. Z tego powodu autorstwo urządzenia przypisuje się również Archimedesowi lub też któremuś z jego uczniów. W tamtych czasach Grecy nie znali jeszcze trygonometrii, więc być może nieznani twórcy opierali się na babilońskiej arytmetyce.


W całej sprawie interesująca jest jedna kwestia. Przez wieki relacje na temat urządzenia wskazującego ruchy Słońca, Księżyca oraz planet uznawano jedynie za mity i legendy. Okazało się jednak, że tak skomplikowany mechanizm naprawdę kiedyś istniał. Wzmianki na jego temat były śladowe i gdyby nie przypadkowe odkrycie, to nikt nie zajmowałby się dziś poszukiwaniem tego niezwykłego przedmiotu. Historia starożytnego świata pełna jest z kolei opowieści o innych tajemniczych urządzeniach, które przejawiały niezwykłe właściwości. Czy przedmioty takie jak Arka Przymierza, złote dyski i maszyny do produkcji pokarmu to jedynie efekt wybujałej wyobraźni starożytnych ludzi, czy też może podobnie jak mechanizm z Antykithiry takie urządzenia naprawdę istniały w starożytności? Z niecierpliwością czekamy na nowe odkrycia.

Poniższy film zawiera więcej zdjęć oraz informacji o mechanizmie z Antykhitiry: